KĄCIK SENTYMENTALNY: Kim on był? - Paweł Huelle "Weiser Dawidek"

Gdzie się podziały ścieżki, które kiedyś wspólnie wydeptywaliśmy? Jak to się stało, że w dorosłości trudno nam się czasem  rozpoznać na ulicy? Dokąd odeszły stare domy, na których dziś mylą szlaki nowe elewacje, albo których już nie ma? Co się stało z dzieciństwem? Co się stało z dziwnym chłopcem, którym wyglądał i zachowywał się inaczej niż wszyscy? Niby nie ma już tamtego świata, niby już wszystko się zmieniło, ale coś ciągle pozostaje żywe, nienaruszone, niepokojąco znajome. Coś cały czas wybrzmiewa rzewną melodią odległych czasów… Kim był Weiser? I dlaczego ciągle mam wrażenie, że cały czas go szukamy. My dorośli, my mądrzy, my po drugiej stronie szkolnej sali.

Na czwartym roku polonistyki pisałam na temat Weisera Dawidka pracę zaliczeniową. Chodziło w niej o pamięć, o zróżnicowane odmiany percepcji, która motała wątki i plątała interpretacje. Już wtedy, pomimo wyraźnych sugestii z sal wykładowych, nie chciałam umieszczać Autora obok  Pilcha i Chwina i już wtedy czułam, że do książki wrócę, aby odebrać ją bez narzuconych ram i gotowych szablonów, aby sprawdzić gdzie tym razem zaprowadzi mnie chłopiec o nadludzkich możliwościach. Teraz już wiem, że w tej niełatwej podróży jest się skazanym na towarzystwo niewyjaśnionego smutku, że ta droga trochę boli. I jestem już w zasadzie przekonana, że Autor miał rację pisząc: „…(…) pomyślisz, że wszystko, co oglądały twoje oczy, i wszystko, czego dotykały twoje ręce, dawno już rozsypało się w proch…”.  Tylko ciągle zastanawiam się dlaczego cały czas nieprzyjemnie podrażniają moją świadomość te same pytania. Kim on był ? W jakim celu się pojawił? Dlaczego zniknął. Weiser, bohater utworu, ale również i ten, którego każdy z nas spotykał przecież na znanych tylko sobie plażach wypełnionych śmierdzącą zupą rybną , starych cmentarzach, opuszczonych budynkach i w każdym innym miejscu, gdzie bolesna retoryka dzieciństwa i dorastania wytłaczała niemożliwe do usunięcia znamiona. Kim on był…

„… (…) jak to się stało, że poznaliśmy Weisera?…”

Książka jest skomponowana w sposób nietypowy, a właściwie możemy chyba mówić  o wyraźnym braku kompozycji jako takiej. Tekst jest jednolity, nie ma podziału na rozdziały, podrozdziały i części. Wszystko zdaje się ze sobą zlewać. Teraźniejszość  przeplata się z projekcjami przeszłości bez udziału konkretnego klucza logicznego, który mógłby wyjaśnić  użycie takiej a nie innej chronologii. Autor posługuje się kilkoma płaszczyznami narracji i stosując zapewne kontrolowany chaos, łączy refleksje ze wspomnieniami, zaniki pamięci z ekspresjami pamięci fotograficznej i nieomylnej. Osią zdaje się być postać tytułowego bohatera i w zasadzie wszystkie wydarzenia w mniejszym lub większym stopniu dotyczą dziwnego chłopca, który jest Żydem i nie chodzi na religię. Nawet fragmenty dygresyjne zdają się być podporządkowane tej kreacji i wprowadza się je dla podkreślenia rangi głównego bohatera. Tym bardziej uderza fakt, że postać ta do końca pozostaje zagadką, co dodatkowo uwypukla dramatyzm chorobliwie poszukującego narratora.  A przecież pewne sprawy na pierwszy rzut oka wyglądają na oczywiste. Weiser wprawdzie wyłonił się z kadzidlanego dymu podczas procesji Bożego Ciała, ale to nie znaczy, że wcześniej go nie było. Wszyscy go znali, widywali, śmiali się z niego i wiedzieli czym zajmuje się jego dziadek. Trójka chłopców – Piotr, Paweł (narrator) i Szymek – została przez niego wybrana i naznaczona. To przed nimi się odsłonił . Im, oraz ich rówieśniczce Elce, którą uczynił swoja najbliższą towarzyszką, zdradził swoje tajemnice, pokazał nieludzkie umiejętności. Nie wiemy jakimi  kryteriami kierował się przy wyborze, nie wiemy czy względami i tajemnicami obdzielał po równo. Wiemy, że zniknął w sposób tajemniczy, że odszedł niewiadomo dokąd. I pewnie dlatego cały czas się zastanawiamy – po co w ogóle się pojawił, po co wkroczył w życie grupy dzieci, i w końcu, po co na zawsze odmienił ich sposób postrzegania świata. Jaki symbol chowa za sobą ten chłopiec, który organizuje spektakularne wybuchy, poskramia dzikie zwierzęta spojrzeniem, lewituje i strzela do znaczków z wizerunkiem Hitlera? Inicjacyjny symbol przekraczania granic tabu? Symbol tajemnicy pamięci? Symbol potrzeby autorytetu i schronu przed brutalną rzeczywistością? I dlaczego Elka i Szymon ewidentnie boją się go szukać i o nim wspominać , a Piotr, który być może wie więcej, ginie w niewyjaśnionych okolicznościach?

„… Wszystko przecież było możliwe. Nic nie było nieprawdopodobne. …”

Nad symboliką utworu głowiły się umyły o wiele tęższe niż mój i nic konkretnego nie udało się ustalić, bo też i konkretów tu jak na lekarstwo. Jak ja lubię książki, które są w tak wielu miejscach puste, które dają takie pole do popisu pokrętnym wybiegom wyobraźni, interpretacjom i nadinterpretacjom wszelakiego typu! Tutaj to co rzeczowe ginie w gąszczu domysłów i poszlak, a to co nadprzyrodzone staje się jedynym pewnym fundamentem. Brutalny nauczyciel M-ski pyta podczas przesłuchania : „… (… ) Jak mogliście ich widzieć, przecież oni już wtedy nie żyli?! Czy chcesz nam wmówić, że widzieliście dwa duchy zmierzające do nieba, co?!...”. A czytelnik daje wiarę słowom dzieci i rzeczywiście widzi dwa duchy podążające w kierunku nieba. Próby logicznego wyjaśnienia zaginięcia Weisera doprowadzają do porażki, którą jest żałosna notka nie mająca nic wspólnego z rzeczywistością. Bo też i ponura , lub na ponurą kreowana rzeczywistość, nagle jaśnieje tajemnicą, której nie da się wytłumaczyć. Skostniałe społeczeństwo nie jest w stanie pojąć, tego co widzą nieskalane przygnębiającą wiedzą dzieci i dlatego próbuje się racjonalizować to, czego nie da się wtłoczyć w żadne ramy. Próbuje się nazywać nienazwane i tłumaczyć niewytłumaczalne. Dzieci widzące bez szkiełka. Czyste dusze bez namysłu dotykające tajemnicy… Jakże to pięknie współgra z tradycją romantyczną! Jakież to jest ciągle wzruszające! I tylko ta smutna wizja dorosłości mąci błogość takich momentów, bo niestety przychodzi czas zmian , starzenia się ducha, umierania tamtego świata. A w nowej rzeczywistości już się tego nie doświadcza tylko się tego szuka, lub  się przed tym ucieka. W nowej rzeczywistości można śmiało powiedzieć: „… (…) Weiser uleciał z naszej rozmowy, jakby go nigdy nie było…”

Dlatego właśnie Weiser Dawidek jest dla mnie przede wszystkim książką o bolesnej przemijalności pewnych wartości, o ulotności dzieciństwa i jednocześnie o jego trudzie. Dzieci się wychowuje, kształtuje, łamie się im butne kręgosłupy, ale się ich nie rozumie. Dzieci mają swój świat, który czasem dzięki czemuś niewytłumaczalnemu i pozazmysłowemu staje się jaśniejszy. A potem w dorosłości trzeba się mierzyć z duchami przeszłości, ze wspomnieniami i z czarnymi dziurami pamięci, które odciskają bolesne piętna. Trzeba mieć odwagę stawiać im czoła, lub uciekać od nich w otchłań ignorancji. Zgodnie z tym tropem Weiser jest dla mnie ucieleśnieniem tajemniczej siły, która pozwala przetrwać, dorosnąć, dojrzeć i w rezultacie obumrzeć pewnej części duszy, części, która nigdy nie będzie możliwa do odtworzenia, a za którą będzie się w irracjonalny sposób tęsknić do samego końca.

„… Biada krwawemu miastu!…”

Gdybym miała jednym słowem określić nastrój panujący na kartach powieści, użyłabym wyrazu ‘smutek’. Miasto, w którym mieszkają głowni bohaterowie, jest dosłownie przygnębiające, podobnie zresztą jak stan emocjonalny narratora. Dorośli zdają się być prostacko brutalni lub infantylnie bezsilni wobec rzeczywistości. Ojcowie piją i są agresywni, matki załamują ręce, a dzieci zostają pozostawione same sobie w najtrudniejszych procesach i przełomach. Pewnie dlatego uciekają w świat dziwny i pociągający zarazem. Pewnie dlatego pozwalają się otumaniać i hipnotyzować. I pewnie dlatego tak trudno będzie im się rozliczyć z przeszłością w dorosłości. Przekaz przypomina trochę przesłanie  Labiryntu fauna, a  opisane miasto, czyli szeroko pojęte tło, bardzo mocno kojarzy się ze skażonym, groźnym i niebezpiecznym Oranem. Zresztą nawiązań do Dżumy znalazłam w utworze więcej. Demoniczny proboszcz Dudak jest niemalże wierną kpią ojca Paneloux sprzed metamorfozy światopoglądowej, wszędzie panuje atmosfera zagrożenia, plony niszczy susza, pełna lęku ludność szuka pocieszenia w ocierającej się o dewocję modlitwie, a uciekinier ze szpitala psychiatrycznego straszy apokalipsą. Do tego  dodajmy jeszcze brutalnego  nauczyciela z tajemniczymi dewiacjami, zatokę pełną martwych ryb oraz nie najprzyjemniejszą sytuację polityczną końcówki lat pięćdziesiątych i w zasadzie mamy obraz, który praktycznie z miejsca wywołuje poczucie przygnębienia. Trudno jednak nie utożsamić się z taką wizją, trudno nie zauważyć, że choć tamten świat pozostaje w przykurzonej sferze wspomnień, to mechanizmy nim rządzące są nadal aktualne. Uniwersalność powieści opiera się więc o dość proste i niewygodne prawdy – dojrzewanie jest trudne, inicjacja bywa bolesna, a odkrywanie siebie to nic innego jak nieustanne powroty do czasu, gdy niewinna nieświadomość była brutalnie hańbiona trywialnością i agresją ponurej rzeczywistości. Błędne koło rozwoju, syzyfowa praca dorastania, ziarenko nonsensu wetknięte w samo centrum egzystencji. Weiser pojawił się po to, żeby go kiedyś szukać, ale odnalezienie i zrozumienie jest z góry skazane na klęskę…

…

Lektura Weisera Dawidka jest podróżą do świata wspomnień. Książka czasem drażni, czasem przynosi ulgę. A przy okazji jest świetnie napisana. Rytmicznie, sprawnie, bez przegadywania. Autor posługuje się staromodną już dzisiaj stylistyką , która nie wpada w trend sztucznie wywoływanych emocji. Uwielbiam takie perełki retro! Uwielbiam literackie powroty w znajome, nostalgiczne rejony!  I nie czuję się już rozczarowana faktem, że ciągle nie wiem kim on był. Wręcz przeciwnie – powoli godzę się z możliwością, że być może nie dowiem się tego nigdy.